بخش مهمی از سندهای مربوط به دوره صفویه، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، به موضوع امدادرسانی و کمک به آسیب‌دیدگان از حوادث طبیعی اختصاص دارد که ما در چند نوبت، برخی از آن‌ها را با هم بررسی کردیم و نشان دادیم متولیان آستان قدس چگونه با تعدیل اجاره موقوفات و نیز کمک به بازسازی زیرساخت‌ها، به آسیب‌دیدگان از بلایای طبیعی کمک و زمینه بازگشت زندگی آن‌ها به روال طبیعی را فراهم می‌کردند.
منطقه «جَنابد» یکی از مناطقی بود که آستان قدس رضوی در آن موقوفات بسیاری داشت. این منطقه، امروزه تبدیل به بخش مهمی از شهرستان گناباد شده است؛ منطقه‌ای که به داشتن قنات‌های کهنسال و مردمانی سختکوش و متدین شهرت دارد. قرار داشتن جنابد در حاشیه کویر و البته آب و هوای ویژه این مناطق که دربرگیرنده تغییرات ناگهانی و شدید است، سبب می‌شد اهالی جنابد، گاه‌و بی‌گاه با حوادثی مانند سیل و بارش تگرگ به خصوص در میانه فصل بهار روبه‌رو شوند؛ حوادثی که خسارت‌های سنگینی به کشت و زراعت آن‌ها وارد می‌کرد و حتی بعضی وقت‌ها، خانه و کاشانه آن‌ها را در معرض انهدام و تخریب قرار می‌داد. در چنین مواقعی، آستان قدس رضوی تمهیداتی را برای رعایت حال مستأجران اراضی موقوفه می‌اندیشید و با در نظر گرفتن نیازهای اهالی منطقه، از بار تعهدات آن‌ها می‌کاست تا بتوانند خرابی‌ها را بازسازی و کمبودهای به وجود آمده را جبران کنند. بخشی از این حمایت‌ها و فرایند تأیید و اجرای آن در سازمان‌های اداری سه قرن پیش آستان قدس رضوی، در برخی اسناد باقی مانده قابل مشاهده است که امروز با هم یکی از این اسناد قدیمی و جالب را بررسی و محتوای آن را مرور می‌کنیم.
سند فرایند رسیدگی به امور آسیب‌دیدگان
سند مورد بحث ما مربوط به جمادی‌الاول سال ۱۰۹۱ قمری (خرداد سال ۱۰۵۹ خورشیدی) است و چیزی در حدود ۳۴۲ سال قدمت دارد و متعلق به دوران حکومت شاه سلیمان صفوی است. در این سال، جنابد شاهد بارش تگرگی بسیار شدید بود؛ طوری که آسیب‌های سنگینی به مزارع و باغات وارد شد. در متن سند شماره ۴/۳۲۳۲۶، درباره شرح ماوقع حادثه آمده است: «در تاریخ شهر (ماه) ربیع‌الاول که مدت چهل یوم (روز) از نوروز قوی‌ئیل (سال گوسفند) گذشته بود، از قضاء آسمانی و مقدرات ربانی، تگرگ به نوعی نزول نمود که ضرر و آسیب آن به اکثر ولایت جنابد رسیده، بعضی محال (محله‌ها، نواحی) را در حاصل سفیدبری (محصولات زمستانی: گندم و جو) و سبزبری (علوفه و مانند آن) و اشجار و اثمار پاک و خراب مطلق نموده و بعضی را نصفه و بعضی را نیست و بعضی را به میان ضرر رسیده». وضعیت منطقه در پی این تگرگ سنگین، بسیار بحرانی شد و تقریباً محصولی برای سال پیش رو باقی نماند.
بر اساس روند سازمانی آن زمان، اهالی جنابد باید ضمن شرح این گزارش، شاهدانی را برای تأیید ادعای خود معرفی می‌کردند. به همین دلیل، در متن گزارش می‌خوانیم: «استدعا از مؤمنین و مسلمین و کدخدایان و ریش‌سفیدان و دهاقین (دهقانان) و زارعین قریه بیدخت و مزرعه مذکوره و غیره آنکه هر کدام بیننده و ملاحظه و مشاهده است و... اسامی شریف ثبت ذیل و حواشی این صحیفه گردانید که عندالله و عند رسول‌الله ضایع نشده و مأجور و مثاب خواهد بود». در پی این درخواست، تعدادی از معتمدان آستان قدس در منطقه، گزارش را توشیح و بر وضعیت ناگوار جنابد گواهی داده‌اند؛ یکی از این افراد «میرزا بدیع»، شیخ‌الاسلام ولایت جنابد بوده است. وی در حاشیه گزارش نوشته: «به شرحی که... قلمی فرموده‌اند در سنه مزبوره بعضی از مواضع به آفت تگرگ از محصول بیرون رفته، بعضی مواضع دیگر آفت رسیده ...».
با توشیح گزارش توسط معتمدان، این متن برای تولیت آستان قدس در آن زمان ارسال شد، تا تصمیم مقتضی گرفته و در پایین گزارش ثبت شود. در متن نظریه نهایی، موضوع وضعیت بحرانی جنابد مورد توجه قرار گرفته و آمده است: «[با توجه به نظر شهود] معلوم و مستفاد می‌شود که در سنه قوی‌ئیل آفت تگرگ نقصان کلی به محصولات ... رسیده ... به تعهد سی و چهار خروار و هفت مَن و پانزده استار (هر استار: چهار و نیم مثقال) و دو دانگ اجناس به وزن تبریز و بر این موجب، چون قدر نقصان در محضر به عنوان تخمین نوشته شده، تخفیف وجه اجاره مقرر داشته به اسم مستأجر مزرعه مزبوره برات بنویسند».
افزون بر تخفیفات اجاره برای آسیب‌دیدگان از حوادث طبیعی، معمولاً تمهیداتی نیز برای احیای زیرساخت‌ها در نظر گرفته می‌شد؛ هر چند در مورد این سند، گزارشی از چنین اقدام‌هایی در دسترس نیست.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
نظر شما